Een duik in het onbekende

Daan Essay / Psychologie 23/05/2021 04/11/2021

Met een diep sissend geluid beweegt de glazen deur enkele centimeters naar buiten vooraleer ze naar rechts schuift om de zwoele ochtendbries binnen te laten. De Chileense buschauffeur geeft met een vriendelijk knikje in zijn kleurig versierde achteruitkijkspiegel aan dat we zijn gearriveerd bij de splitsing die we zoeken. Tijdens het uitladen van onze zware rugzakken vraagt hij ons nogmaals of we hier echt de bus willen verlaten. We stellen hem opnieuw gerust dat we onszelf wel zullen redden. Met een vertwijfelde blik haalt hij zijn schouders op, vooraleer hij zijn enorme lichaam lichaam verrassend soepel terug naar binnen tilt. Door de sluitende deur zien we hem nog net opnieuw versmelten met zijn comfortabele stoel zoals enkel buschauffeurs dat kunnen. Bij wijze van afscheidszoen trakteert het vehikel ons op een dichte zwarte rookwolk en enkele ogenblikken later zijn we enkel omringd door wijngaarden, stilte en een reeds brandende ochtendzon die ons elke minuut meer duidelijk maakt dat ze er zin in heeft vandaag. Het vijftal imposante gieren dat boven ons cirkelt, verkneukelt zich in mijn verbeelding al op een feestmaal.

Na ons vertrek bij het ochtendgloren uit het slaperige dorpje Pisco Elqui bevinden we ons nu op een heel rustige splitsing op ongeveer 1000m boven zeeniveau. De weg voorwaarts bestaat uit twee dramatisch verschillende opties:

linksaf (oranje):
- Afdalen naar het meer verstedelijkte gebied aan de Stille Oceaan, vanwaar we onze reis kunnen doorzetten naar het noorden van Chili,
- Goed onderhouden asfaltwegen,
- Vrij frequent openbaar vervoer,
- Stabiel, warm en droog klimaat.
rechtsaf (groen):
- Een beklimming van 137km in de Andes, die ons via de Paso Agua Negra (4780m) naar Argentinië leidt. Ter vergelijking: in de Europese Alpen overtreft enkel de top van de Mont Blanc het hoogste punt van deze route. Pittig dus.
- Grotendeels onverharde wegen,
- Geen openbaar vervoer: slechts een twintigtal auto’s per dag ondernemen deze route – als het weer het toelaat tenminste.
- Relatief onvoorspelbaar klimaat.

We installeren onze rugzakken in de schaduw van een uit de kluiten gewassen struik aan de kant van de weg en wisselen een glimlach uit. Het stuk karton dat we die ochtend in het dorp vonden wordt fleurig gedecoreerd met een sierlijke versie van het woord ‘ARGENTINA’.

Met een gezonde spanning, de duim in de aanslag en onze blik gericht naar de westelijke horizon begint het wachten…

Regels in de vrijheid

Bovenstaande scène (wordt vervolgd) ligt inmiddels al een hele poos in het verleden. Na de reis in Zuid-Amerika, hield ik me bezig met het doorkruisen van Europa op mijn stalen ros, een avontuur dat me op allerlei manieren liet kennismaken met de limieten van het leven. Eén van de kernideeën van de tocht was dat ik geen plan of bestemming had, maar tijdens de rit legde ik mezelf wel enkele regels/richtlijnen op:

Alle trajecten die ik via de weg zou afleggen, moesten al fietsend overwonnen worden,
Ik had geen verwachtingen:
- ik verwachtte geen hulp van buitenaf. Als ik hulp nodig had, was het natuurlijk geen probleem om hierom te vragen,
- ik verwachtte geen specifieke dingen mee te maken of specifieke plaatsen te bezoeken,
Wanneer er hulp aangeboden werd, probeerde ik zo vaak mogelijk te aanvaarden,
Ik vermeed om mezelf uit moeilijke situaties te kopen,
Ik vermeed om ‘de makkelijke weg’ te volgen.

Gaandeweg heb ik ondervonden dat deze aanpak ervoor zorgde dat de ervaring voor mij optimaal is. De aandacht die ik niet besteedde aan het creëren en volgen van een vastgelegd traject en schema kon ik spenderen aan het ‘hier en nu’: de mensen, plaatsen en gebeurtenissen die op mijn pad verschijnen. Aangezien er voortdurend verrassingen opdoken, zou het bovendien heel veel energie en tijd gekost hebben om dit hypothetisch plan up-to-date te houden en de zo ‘controle’ over mijn reis te behouden. De spontaniteit en de spanning van enkele avonturen die ik meemaakte (de ziel van het gebeuren) kunnen bovendien op geen enkele manier gepland worden .

It is absurd to plan for a future which, when it comes to me, will find me “absent”, looking fixedly over its shoulder instead of into its face
Alan Watts

Ik vraag me soms af waarom het me lukt om op deze manier te reizen, en waarom ik tot nu toe eigenlijk heel weinig mensen heb ontmoet die het op een gelijkaardige manier aanpakken. Het voelt voor mij niet aan dat ik extreme dingen doe, maar langs de andere kant is het natuurlijk ook niet je standaard strandvakantie. Dit soort tocht is zeker niet voor iedereen weggelegd, maar mensen vertellen me wel regelmatig dat ze gelijkaardige avonturen (hadden) willen ondernemen maar dat het er uiteindelijk niet van komt. Als ik deze vraag bekijk vanuit het spectrum comfort-stretch-paniek, denk ik dat ik op verschillende niveau’s kan begrijpen waarom het voor mij alvast niet (meer) onmogelijk aanvoelde om eraan te beginnen:

Ik heb het voorrecht dat ik al heel wat van de wereld gezien heb, en uit ervaring heb ik geleerd dat ‘de bekende trekpleisters’ me vaker wel dan niet opzadelen met een teleurstelling – meestal door de kunstmatige uitbating van dit soort plaatsen.
Aangezien ik een ‘goed’ diploma heb en bovendien heel wat werkervaring in een domein waar er zeker de komende jaren waarschijnlijk mogelijkheden zullen zijn, moet ik me hier over dit soort thema’s ook niet echt zorgen maken.
Ik heb – behalve mijn fiets, camera en gitaar – geen enkel eigendom met (financiële) waarde dat onderhouden moet worden (en dat is eigenlijk altijd zo geweest), dus geld en materiële verplichtingen zijn een minder grote zorg.
Ik heb intussen best wat ervaring met dit soort reizen en doorheen de jaren is mijn comfortzone ook heel wat uitgebreid, waardoor het uiteraard makkelijker is geworden om te ontspannen in situaties waarin ik me 10 jaar geleden helemaal niet comfortabel bij zou voelen.

Ik probeer me hier ook van bewust te zijn wanneer ik mijn blik op dit soort onderwerpen deel. Wanneer je een muur beklimt met een heel veiligheidssysteem dat je redt bij een misstap is het makkelijk om te zeggen dat hoogtevrees voor niks nodig is. Maar zonder dat touw is het een andere zaak natuurlijk.

Op dezelfde manier heb ik de laatste jaren heel wat mensen horen zeggen dat een diploma tegenwoordig niks meer waard is, maar da’s makkelijk praten als je er eentje aan je muur hebt hangen.

Een andere welbekende uitspraak is ‘geld maakt niet gelukkig’ (daar ben ik het mee eens trouwens). Als je elke maand nieuwe creatieve oplossingen moet zoeken om maar net de rekeningen te kunnen betalen, begrijp ik ook dat die uitspraak je een serieuze frons kan bezorgen.

Op globaal niveau is de achtergrondsituatie waarin ik mij bevind enorm geprivilegieerd, maar in West-Europa is dit voor veel mensen echter lang niet onbereikbaar. Het lijkt dus alsof er voor heel wat mensen nog enkel enkele minder zichtbare barrières aanwezig zijn, en in de volgende alinea´s gaan we op zoek naar hoe die drempels eruit zien en hoe ze overwonnen kunnen worden.

De impact van het onwaarschijnlijke

Enkele van de concepten die in dit kader wil verkennen leerde ik kennen dankzij Nassim Nicholas Taleb, een Libanees-Amerikaanse schrijver en statisticus die zijn strepen verdiende in de financiële wereld. Hij is niet bang om tegen de schenen van de gevestigde orde te schoppen (hij geniet er zelfs intens van denk ik) en zijn expertise richt zich op datgene wat we niet weten: willekeur, waarschijnlijkheid en onzekerheid. Klinkt sexy, I know.

In Talebs tweede boek “The Black Swan”(2007) stelt hij het concept “Zwarte Zwaan” voor.

Een Zwarte Zwaan is een gebeurtenis die:

Voor de observator als een verrassing komt omdat ze heel onwaarschijnlijk leek en dus niet voorspeld werd,
Een enorme (positieve of negatieve) impact heeft,
Achteraf verklaard wordt door allerlei signalen die gemist werden in de voorspellingen. Volgens de mensen die deze verklaringen geven hadden ze dus vermeden of aangekondigd had kunnen worden met ‘betere voorspellingen’.

Een voorbeeld van een zo’n Zwarte Zwaan kan je vinden aan einde van het schijnbaar zorgeloze leven van deze kalkoen.

Vanuit het perspectief van de kalkoen zou je dit een ‘Zwarte Zwaan’ met een behoorlijk negatief effect kunnen noemen.

I thought we were friends?
Kalkoen

Dit type onwaarschijnlijke gebeurtenissen heeft in de loop der tijden een behoorlijke invloed gehad op de wereldgeschiedenis, zowel ‘positief’ als ‘negatief’. Een bloemlezing van enkele Zwarte Zwanen op een iets grotere schaal:

De opkomst van het internet,
De aanslagen van 11 september 2001 in New York City,
De val van de Sovjetunie,
De financiële crisis van 2008,
De ontdekking van de Nieuwe Wereld was een zwarte zwaan voor zowel de Europeanen als de oorspronkelijke bevolking,
De ontdekking van zwarte zwanen in Australië.

Ook in het dagelijkse leven kunnen (vanuit je eigen perspectief) heel onverwachte gebeurtenissen een enorme impact hebben:

Thuiskomen na een restaurantbezoek met een open raam en een lege woonkamer,
Aan de praat raken met iemand in de trein die toevallig op zoek is naar iemand met jouw vaardigheden en die je een job aanbiedt,
Een auto-ongeluk in je omgeving met fatale afloop,
… (De meesten onder ons kunnen waarschijnlijk wel persoonlijke voorbeelden geven van dit soort ‘verrassingen’ met een grote invloed).

In zijn typische vertellende en ietwat brutale stijl vertelt Taleb hoe we gevoelig zijn voor dit soort onwaarschijnlijke gebeurtenissen en welke lessen we hier als maatschappij (niet) uit getrokken hebben. Eén van de belangrijkste conclusies is dat wanneer we – zoals de kalkoen – er van uitgaan dat de toekomst een vervolg is van onze observatie van het verleden, we ons heel kwetsbaar opstellen voor Zwarte Zwanen.

Hij stelt voor om niet te trachten om de heel onwaarschijnlijke en onvoorspelbare evenementen te voorspellen. Het is volgens hem zinvoller om onze aandacht te richten op het verminderen van de gevoeligheid van onze systemen voor externe schokken.

Hij begint zijn betoog met de voorstelling van het concept ‘fragiele systemen’: wanneer een systeem gevoelig is aan externe stressfactoren en variaties en hier bovendien meestal een negatieve impact van ondervindt, spreken we van een fragiel systeem. Dit type systeem functioneert het best wanneer het zo weinig mogelijk in contact komt met de onzekere buitenwereld. Zolang dat zo blijft, lijkt er geen vuiltje aan de lucht, maar wanneer de uitwendige fluctuaties sterker worden, treden typisch grote problemen op.

Een organisatie waarin iedereen een zeer specifieke taak heeft die van bovenaf beslist wordt, heeft het heel moeilijk om te reageren op plotse veranderingen in de maatschappij of in crisissituaties.
Wanneer een kind is opgegroeid in een heel steriele omgeving, zal dit vaak resulteren in een grotere gevoeligheid voor allerlei kwaaltjes.
Het vanbuiten blokken van antwoorden op examenvragen zonder te begrijpen waar het over gaat zal je misschien een tweede zit besparen, maar met dit soort kennis ben je in de complexe wereld buiten de schoolmuren bitter weinig.
Wanneer iemand zijn/haar identiteit verbindt met een ideologie zonder kritisch te blijven voor de eigen zienswijze, wordt het steeds moeilijker om aanwijzingen in de andere richting toe te laten (of zelfs te overwegen). Dit kan een vicieuze cirkel zijn, waar het doel verschuift van ‘de waarheid’ naar ‘mijn waarheid’, aangezien enkel die laatste uitkomst persoonlijke pijn vermijdt.

Wanneer fragiele systemen worden uitgedaagd door Zwarte Zwanen, waarbij er dus een heel plotse en hevige externe verandering optreedt, heeft dit vaak een enorme impact. Kristallen glazen op een hoge en onstabiele kast houden niet zo van kinderfeestjes.

Zoals eerder aangehaald, is het onmogelijk (en misschien zelfs absurd) om je specifiek te bereiden op alle mogelijke onwaarschijnlijke gebeurtenissen. Zinvoller is het dus om te kijken hoe je de breekbaarheid bij (intense) externe stress kan verminderen. Taleb classificeert systemen die maar beperkt gevoelig zijn voor uitwendige invloed als ‘robuust’, en geeft aan dat dit een klassieke strategie is om met onzekerheid om te gaan.

Enkele manieren hoe dit in de praktijk kan gebracht worden:

Hoe kleiner en simpeler een systeem is, hoe minder onverwachte effecten en wisselwerkingen en er kunnen optreden bij externe schokken. Bovendien is een klein bootje makkelijker van koers te veranderen dan een grote olietanker.
Vermijd hyper-efficiëntie: in volledig geoptimaliseerde systemen wordt er zoveel mogelijk gedaan met zo weinig mogelijk middelen. Zolang alles volgens plan verloopt, is er geen vuiltje aan de lucht. Zodra er echter op één plaats iets misloopt, zullen de problemen zich snel verspreiden en brengt het het hele systeem in gevaar. Inefficiënte systemen hebben in ideale omstandigheden iets minder opbrengst, aangezien er vaak ´overbodig´ dubbel werk gedaan wordt. Wanneer er echter een probleem optreedt in één component, kan deze functie geruisloos overgenomen worden door een reeds bestaand proces.

Dit soort aanpak is op het eerste zicht een behoorlijk veilige strategie om binnen een systeem interne stabiliteit te creëren in een altijd veranderende wereld en samenleving. Wat er buitenaf ook gebeurt, een robuust systeem zal heel weinig impact ondervinden. Tenzij het écht extreem wordt.

Taleb geeft in zijn vervolgwerk ‘Antifragile: Things that gain from disorder’ aan dat we hier echter in een logische valstrik wandelen. Het tegengestelde van ‘systemen die kapot gaan door de impact van wanorde’ zijn niet deze robuuste systemen die immuun zijn voor externe chaos. Er bestaan ook ‘systemen die effectief beter worden bij uitwendige druk door onzekere omstandigheden’: het tegengestelde van ‘fragiel’ is dus niet ‘robuust’ maar werd door Taleb gedoopt als ‘antifragiel’.

Beter.

Antifragiliteit in de klassieke oudheid

Om het begrip ‘antifragiliteit’ wat beter te leren kennen, doen we een beroep op de klassieke mythologie. In zijn queeste naar onsterfelijkheid begon de Griekse held Hercules aan zijn beroemde ‘12 werken’. Nadat hij in zijn eerste opdracht de Nemeïsche leeuw wist te verschalken, kreeg hij van koning Eurystheus de opdracht om het op te nemen tegen de Hydra van Lerna. Deze meerkoppige moordzuchtige slang leefde in de buurt van het Lerna-meer, een moerasgebied gevuld met giftige dampen dat bovendien dienst deed als één van de toegangspoorten naar de onderwereld. Hercules and the Lernaean Hydra - Gustave Moreau

Gezellig.
Gelukkig kon onze held wel tegen een stootje en na wat zoeken vond hij het nest van het monster. Hij ging vol goede moed de confrontatie aan. Hercules was een meester met het zwaard, en met vertrouwen wandelde hij behoedzaam dichterbij. Toen de Hydra inging op de uitdaging om hem aan te vallen, ontweek hij de giftige beet van de slang met een elegante beweging. Met een machtige uithaal ontdeed hij het monster van één van zijn hoofden.
Via de overige koppen ontketende de Hydra een symphonie aan geschreeuw, maar Hercules was in zijn hoofd al bij de volgende aanval die hem dichter bij zijn doel zou brengen. Opeens merkte hij iets op dat hem een krop in zijn keel bezorgde: op de plaats waar hij zonet een gapende wonde had toegebracht, waren nu niet één maar twee hoofden terug gegroeid. Elke aanval zorgde er met andere woorden voor dat het gedrocht sterker werd.
Hercules zou Hercules natuurlijk niet zijn als hij hier geen oplossing op vond en hij riep de hulp van zijn neefje Iolaus in. Na elke onthoofding kreeg Iolaus de opdracht om met een brandende toorts de wonde dicht te schroeien, zodat er geen nieuwe hoofden konden verschijnen. Na een helse strijd slaagde het duo er op die manier uiteindelijk in om het monster te vellen, zodat Hercules een stap dichter bij onsterfelijkheid kwam.

De Hydra van Lerna is het schoolvoorbeeld van een antifragiel systeem: bij elke klap die ze krijgt, wordt ze sterker en sterker. Een fragiele versie van het monster zou daarentegen zwakker worden bij elke onthoofding, terwijl een robuust exemplaar zichzelf bijvoorbeeld zou verdedigen met een quasi ondoordringbaar schild. Ook antifragiele systemen kunnen uiteindelijk ten onder gaan, maar deze legende illustreert mooi dat dat niet gebeurt bij het verhogen van de uitwendige druk.

Ook het begrip ‘Antifragiliteit’ kan geïllustreerd worden met enkele maatschappelijke voorbeelden :

Gedurende hun carrière maken de meeste wintersporters geregeld en op verschillende manieren op een onzachte manier kennis met de sneeuw. Deze klappen leveren wel eens een kneuzing of misschien zelfs een gebroken pols op, maar doorheen de tijd zorgen ze er ook voor dat je ‘leert vallen’. Wanneer 2 snowboarders met eenzelfde hoge snelheid de controle verliezen, zal diegene met de meeste val-ervaring het er echter waarschijnlijk beter vanaf brengen.
Een ondernemer die één of meerdere faillisementen achter de rug heeft, zal – indien hij/zij de nodige lessen heeft getrokken natuurlijk – waarschijnlijk beter gewapend zijn bij een volgend zakelijk avontuur.
Tijdens de training voor een loopwedstrijd stellen we ons lichaam bloot aan externe stress en brengen we kleine beschadigingen toe aan onszelf. De dag erna voelen we ons misschien wat stram, maar eenmaal hersteld van de inspanning zullen we telkens net dat tikkeltje sterker zijn. Dankzij deze herhaaldelijke blootstelling aan kleine uitdagingen kunnen we groeien en uiteindelijk op een comfortabele manier onze sportieve doelen bereiken.
De luchtvaartsector is een voorbeeld van een antifragiel systeem dat bestaat uit fragiele componenten. Wanneer er een ernstig probleem opduikt bij een vliegtuig, kan dit desastreuze gevolgen hebben voor de passagiers. Een ongeluk is echter ook steeds een bron van informatie, die helpt om de algemene veiligheid van vliegtuigen te verhogen.
In constructief kritische inhoudelijke discussies worden ideeën onder vuur genomen met als doel ze te versterken. Het oorspronkelijke idee kan heel wat kritiek te verduren krijgen, maar wanneer het de bedoeling is om dichter bij de waarheid te komen zal deze kritische blik het idee kunnen vervormen, zodat het steeds beter onderbouwd wordt. Het idee wordt hier robuuster dankzij het antifragiele kritische debat.

In al de bovenstaande voorbeelden valt het belang van de kleine schokken op als ‘informatiebron’ die ervoor zorgt dat het systeem beter en sterker kan worden. Op korte termijn brengen deze fluctuaties misschien wat schade toe, maar op lange termijn hebben ze een positieve invloed op de weerbaarheid van het systeem. Zonder nieuwe uitdagingen zullen de systemen stoppen met sterker worden. Dit wil zeggen dat ze, om te blijven toenemen in kwaliteit, opengesteld moeten blijven voor externe stress en nieuwe variaties.

Op zoek naar zekerheid

In de Westerse maatschappij bestaat er heel fel de drang om volatiliteit uit het leven weg te nemen, en heel vaak gebeurt dit vanuit een streven naar zekerheid en veiligheid.

Kleine ziektes worden vaak meteen behandeld met medicatie, terwijl ze hoogstwaarschijnlijk ook met 2 dagen rust zouden passeren
Ons wetboek is gevuld met duizenden kleine regeltjes en aanvullingen. Onze aandacht verschuift van de geest naar de letter van de wet, waarin het echter onmogelijk is om alle scenario’s op te nemen.
Monocultuur in de landbouw zorgt voor een verhoogde efficiëntie, maar het resulteert ook in een hogere kwetsbaarheid voor allerlei plagen. Insecten die verzot zijn op een bepaald gewas ondervinden hier veel minder weerstand om zich desastreus snel te verplaatsen en kunnen vaak enkel tegengehouden worden met gif.
Een breed gedragen maatschappelijk ideaal is dat van een stabiele job, waarbij je bij wijze van spreken weet hoe je komende 20 jaar eruit zullen zien: financieel, locatiegebonden en inhoudelijk. Wanneer dit bedrijf na vele jaren dienst echter overkop zou gaan in een grote crisis, merkt een werknemer in deze situatie dat het zoeken naar creatieve oplossingen voor een nieuw inkomen een heel grote onbekende is.

In het dierenrijk is elke soort op zoek naar een comfortabele situatie waarin ze het best kan functioneren, en de mens is hierop geen uitzondering. Uniek voor de mensheid is echter dat wij de enige soort zijn die rationeel plannen kan maken voor de toekomst en dit ‘streven naar stabiliteit’ dus op een bewuste manier kan aanpakken. Ons bewustzijn zorgt ervoor dat we onszelf een beeld kunnen vormen van ‘hoe het zou kunnen zijn’. Op basis van alles wat we weten, stellen we ons vervolgens een traject naar dit toekomstperspectief voor.

De realiteit komt echter maar heel zelden overeen met dit ideaalbeeld. Onze omgeving – de natuur waar ook wij deel van uitmaken – is namelijk helemaal geen statisch geheel. Alles is permanent in beweging, en elke verandering in het systeem ‘Aarde’ heeft een impact op andere plaatsen in de cyclus. Op dezelfde manier heeft ook elke gebeurtenis in ons leven een impact, met mogelijk kleine en grote veranderingen tot gevolg. De wetenschap heeft tot op een bepaald niveau een analytische kennis opgebouwd van hoe de afzonderlijke componenten in de natuur werken en hoe ze invloed op elkaar uitoefenen, en het is enorm boeiend om bij te leren over de ongelooflijke manieren waarop alles met elkaar verbonden is. Hoe meer we echter bijleren over de wonderen van de natuur, hoe meer ook duidelijk wordt dat er nog een veelheid aan processen is die we niet kennen of begrijpen.

Het systeem Aarde

Het systeem ‘Aarde’ bestaat uit een hypercomplexe ketting van wisselwerkingen en kleine ‘schokjes’ in alle richtingen, aangezien natuurlijke processen eigenlijk een constante evolutie naar (een nooit bereikbaar) evenwicht zijn.
Een sterk vereenvoudigd en hypothetisch voorbeeld:
. Interne processen in de aarde zorgen ervoor dat de aardplaten bewegen.
. Deze aardplaten komen met elkaar in contact, en dit kan ervoor zorgen dat bergketens vormen.
. Hogere bergen zorgen ervoor dat rivieren over dezelfde afstand opeens meer hoogtemeters zullen moeten afleggen, waardoor het water sneller zal stromen en dus meer kracht heeft om valleien te vormen.
. In de hogere bergen zal het bovendien gemiddeld wat kouder zijn en zoals elke tuinier weet, kunnen sommige soorten hier al beter mee om. De vegetatie zal er dus na verloop van tijd iets anders uit zien.
. Sommige dieren zullen opeens minder eten hebben, wat slecht nieuws is vanuit hun perspectief. Maar in dit geval wrijven de konijnen zich in de pootjes: hun buffet breidt zich uit dankzij de nieuwe plantensamenstelling. Dankzij deze overvloed aan voedsel kan de populatie kan aangroeien.
. Goed nieuws voor de vossen die wel een brokje van de laatstgenoemde soort lusten!
. Na enkele jaren is er echter een koude winter en een extreem droge lente: De konijnen – die intussen met heel wat meer zijn – hebben het lastiger om voedsel te vinden en hun aantal neemt wat af.
. Minder konijnen betekent slecht nieuws voor de (zwakste) vossen, en ook het aantal vossen zal wat afnemen.
. Het volgende jaar is er een heel milde winter, waardoor de planten opnieuw weelderig groeien. Bovendien zijn er ook minder vossen.
. Konijnen blij.
. …

Je zou een heel boek kunnen schrijven over dit soort interacties, aangezien elke afzonderlijke gebeurtenis hierboven opnieuw een impact zal hebben op allerlei processen via ‘feedback loops’. De kernboodschap is echter dat alles met elkaar verbonden is.
(Deze video legt het concept ‘feedback loops’ in een vijftal minuten op heel heldere manier uit, en als bonus bevat het een orkest van jungledieren).

Deze natuurlijke fluctuaties draaien misschien minder positief uit voor afzonderlijke delen van het systeem, maar op de lange termijn zorgen ze er wel voor dat het geheel ‘gezond’ blijft en zelfs sterker wordt. Kleine schommelingen zijn mogelijkheden voor een ecosysteem om ‘bij te leren’.

Het is – volgens mij – een illusie om te geloven dat we ooit de gehele natuur zullen begrijpen, en nog meer dat we alles zullen kunnen controleren. En dat laatste is absoluut geen slechte zaak denk ik.

Een veelheid aan ingrepen die we als mens hebben ondernomen om de natuur te controleren hebben (onverwachte) bijwerkingen gehad in het complexe ‘systeem Aarde’, met soms catastrofale gevolgen voor onze omgeving en zelfs voor onszelf.

Het concept van een systeem kan je natuurlijk op allerlei verschillende manieren invullen. Hierboven bespraken we het voorbeeld van een ecosysteem, maar ook bijvoorbeeld families, de bedrijfswereld en je eigen leven en relaties kan je conceptueel met deze blik benaderen. Wat al deze systemen met elkaar gemeen hebben, is dat ze constant in beweging zijn en dat kleine veranderingen vaak onverwachte gevolgen met zich mee brengen.

De aandachtige lezer ziet hier een probleem opduiken: enerzijds hebben we een drang om onze levens te controleren, anderzijds maken we deel uit van een oncontroleerbare maatschappij en omgeving.

Tot de helft van de voorbije eeuw (en nog steeds voor heel wat mensen) speelde religie hier een belangrijke rol in West-Europa. Ondanks allerlei onverwachte meevallers en tegenslagen werd het leven van een goede Christen beloond met een eeuwige zekerheid. En ook de alternatieve uitkomst was vrij duidelijk (en eveneens redelijk stabiel). Over de zin en onzin hiervan spreek ik me hier niet uit, maar als dit je overtuiging is, houdt het ook steek dat je je leven leidt met als doel om deze eeuwige zekerheid op een comfortabele manier door te brengen. Maar aangezien dit punt van absolute zekerheid maatschappelijk gezien voor een groot deel weggevallen is, verschijnt ons probleem natuurlijk terug acuut aan de oppervlakte.

Ons probleem met onzekerheid

Wanneer je observeert dat grote absolute zekerheid is verdwenen, brengt dit een ongemakkelijke leegte met zich mee die opgevuld moet worden. De Westerse samenleving heeft zich na de loskoppeling van de Kerk echter ook wat afgekeerd van dit soort vragen, en er is een heel effectief alternatief pad ontstaan dat ons bevrijdt van dit soort existentiële twijfels: consumeren!

Elke reclameboodschap die je ziet verschijnen, toont je een blik op hoe de toekomst er zou kunnen uit zien.

Elk beeld van een supermodel is wat ook jij zou kunnen worden, en dit is iets waar je naar moet streven. Gelukkig zijn er genoeg producten beschikbaar die je helpen om je uiterlijk te veranderen en je zo goed mogelijk te spiegelen aan dit ideaalbeeld!

Een woning is naast een plaats om te leven steeds vaker een investering, iets wat later verkocht kan worden met een meerwaarde. Die meerwaarde kan dan gebruikt worden voor een grotere woning, die uiteraard gevuld moet worden met meer spullen.

In plaats van andere landen en culturen te bezoeken, ‘doen’ we ze. Door een inkomticket te betalen in een heilige stad verplaatsen we deze plaats van onze altijd groeiende todo-lijst naar onze sociale media.

#amazing

Ik heb geen problemen met het concept van ondernemen en handel, en ik ben allesbehalve blind voor de voordelen die de technologische vooruitgang ons geleverd heeft. Gelukkig werd ik bij mijn geboorte niet veroordeeld tot een analfabeet leven op de nauwelijks zelfvoorzienende boerderij van (de landheer van) mijn ouders.

Waar ik wel van overtuigd ben, is dat er misschien iets schort aan de cyclus van ‘dingen kopen die je niet echt nodig hebt’, vaak in combinatie met ‘een job waar je weinig plezier aan beleeft’ om zo in je ‘vrije tijd’ (dus wanneer je niet aan het werk bent of aan het uitrusten bent van je werk) ten volle te kunnen leven. Eenmaal aangekomen bij het geïdealiseerde toekomstbeeld – ‘daar waar het leven beter zou zijn’ – is het toch vaak niet écht wat we zoeken, maar gelukkig moeten we niet ver zoeken voor een nieuw toekomstbeeld aan de horizon en we hebben weer iets om naar toe te hollen. Het is perfect mogelijk dat dit soort leven voldoening geeft, ik kan natuurlijk niet in de hoofden van anderen kijken, maar ik kan me toch ook niet ontdoen van het vermoeden dat het misschien een soort (onbewuste) afleidingsstrategie is die er voor zorgt dat we vooral niet stilstaan.

Wanneer we de tijd nemen om wat dieper in te gaan op de vraag hoe we met deze ‘nieuwe’ existentiële onzekerheid omgaan, zijn er enkele verschillende strategieën die we kunnen volgen. In ‘Wisdom of Insecurity’ beschrijft Alan Watts dat er op het eerste zicht twee alternatieven lijken te zijn.

Een eerste mogelijkheid ligt erin om bewust een nieuwe mythe te ontdekken of om een reeds bestaande mythe terug tot leven te wekken. Aangezien we niet kunnen bewijzen dat het Eeuwige Leven niet bestaat, kunnen we onze levens evengoed leiden alsof het wel zo zou zijn. Het lijkt alsof we hier niets te verliezen hebben, aangezien het ons een soort zekerheid oplevert en we nooit zullen weten hoe het uiteindelijk afloopt. Maar volgens mij verhoudt dit soort geloof zich ten opzichte van het échte werk zoals de maandelijkse brandoefening ten opzichte van een laaiend vuur op de eerste verdieping. Je kan wel doen alsof het ‘menens’ is, maar je weet diep vanbinnen dat je jezelf in de maling neemt.

Een andere manier om het probleem aan te pakken is iets meer fatalistisch, waarbij je zeker bent dat het leven volledig zinloos is: een reis van niets naar niets. We doen wat we kunnen en proberen zoveel mogelijk te genieten van onze tijd hier. Want wat maakt het ook uit?

Hij beschrijft echter ook een derde, radicaal andere optie, die vertrekt van het besef dat we niks weten over de eeuwigheid. Vanuit deze fundamentele onzekerheid (noch geloof in ‘iets groter’, noch geloof in ‘niets groter’) kunnen we het leven bekijken als een verkenningstocht, waar we alles rondom ons met een open geest bekijken. In de engelse taal wordt dit voorgesteld als het verschil tussen ‘Belief’ (geloven) en ‘Faith’ (vertrouwen op). Iemand die gelooft, staat enkel open voor ‘de waarheid’ wanneer deze overeenkomt met zijn/haar wereldbeeld. ‘Faith’ is daarentegen een ongereserveerde opening van de geest voor deze ‘waarheid’, wat ze ook moge zijn. Het is een sprong in het onbekende.

‘Geloof’’ klampt zich vast. ‘Vertrouwen’ laat los.

Volgens Watts ligt de enige manier om de mysteries van het leven te begrijpen in deze laatste piste. Het leven is permanent in beweging en bestaat uit een web van onzekerheden. Zolang je probeert om deze inherent bewegende realiteit vast te klemmen, kan je de echte schoonheid en betekenis niet zien.

Als je het kabbelende van een rivier in een emmer wil bijhouden, zal dit altijd een teleurstelling opleveren. Geen stroming, geen golven.

Vanuit mijn eigen ervaring, die lang niet afgerond is, heb ik gemerkt dat dit loslaten behoorlijk eng kan zijn, en lijnrecht indruist tegen heel wat van ons aangeleerd gedrag. Zoals maatschappelijke revoluties zelden het voorspelde resultaat opleveren, denk ik ook dat een plotse ommezwaai in je leven niet persé uitdraait zoals je dat verwacht. Iedereen heeft de mogelijkheid om zijn/haar levenswijze aan te passen, maar niemand zegt dat dat ook moet gebeuren. En niemand kan bovendien bepalen hoe ver je daarin moet gaan en hoe dat er uitwendig moet uitzien. Er bestaat noch een juist pad, noch een juiste eindbestemming.

In mijn geval heeft deze zoektocht een heel duidelijke en ingrijpende uitwendige vorm, maar ik heb evengoed al mensen ontmoet die een gelijkaardige innerlijke reis doormaakten vanuit een veel minder dramatische setting. Bovendien zijn er ook mensen die zich absoluut niet met dit soort zaken bezighouden en toch intens gelukkig lijken.

Daarom lijkt het me gezond om – als dit je aanspreekt – het concept geleidelijk aan te verkennen en zelf te ondervinden wat de impact op je leven kan zijn. (Alle kleine beetjes helpen)

Een strategie om met onzekerheid om te gaan

Ik ben van mening dat de concepten van Taleb (die ik eerder in deze tekst introduceerde) een handig hulpmiddel kunnen zijn in deze exploratie. Hij neemt als vertrekpunt dat we in onze omgang met onzekerheid vaak een ‘uniforme’ aanpak hanteren, waarbij we alle onzekerheid op dezelfde manier behandelen. Deze enkelvoudige strategieën kunnen in verschillende vormen optreden:

Alle risico’s vermijden: Evolutionair is er veel te zeggen voor deze strategie: In onze natuurlijke omgeving, met schaarste aan voedsel en een harde leefomgeving, was het leven een pak meer precair en hield het enorm veel steek om steeds op je hoede te zijn voor de buitenwereld. Onze maatschappij heeft echter nog maar heel weinig te maken met de omgeving waarin ons gedrag is geëvolueerd. In de relatief veilige Westerse samenleving zorgt deze strategie er voor dat je ook mogelijkheden mist.
Meestal risico´s opzoeken: wanneer je je altijd aan deze kant van het spectrum bevindt, stel je jezelf bloot aan grote onzekerheid. Wanneer dit gedrag goed uitdraait, zijn de beloningen vaak groot. Wanneer het mis gaat, kan je echter ook veel dieper vallen. Deze strategie kan soms in de buurt komen van roekeloos gedrag.
Steeds gemiddelde risico’s nemen: Aangezien het berekenen van risico’s heel moeilijk is in de hypercomplexe wereld waar we in leven, kunnen foute inschattingen hier een heel grotere impact hebben. Hierdoor kunnen sommige risico´s een pak groter zijn dan je denkt en ontstaat er een vals gevoel van veiligheid.

Deze strategieën leveren systemen op die zich op het spectrum situeren tussen ‘fragiel’ en ‘robuust’.

Taleb, die in zijn vrije tijd ook gewichtheffer blijkt te zijn, gebruikt het beeld van een halter om een alternatieve aanpak voor te stellen.

De halter illustreert een scheiding van twee extremen, waarbij het gemiddelde weinig aandacht krijgt. De twee gewichten zijn niet noodzakelijk altijd even zwaar, de belangrijkste observatie is dat er een scheiding is tussen de uitersten. Hij stelt voor om op sommige vlakken risico’s te schuwen, terwijl je op andere vlakken heel graag risico’s neemt. Hij pleit ervoor om zo weinig mogelijk ‘gemiddelde risico´s’ te nemen, omdat ‘een beetje risico’ bij het optreden van een Zwarte Zwaan toch catastrofale gevolgen kan hebben.

Wanneer je gebruik maakt van de halterstrategie zorg je langs de ene kant dat er een soort van zekerheid wordt ingebouwd: op deze terreinen vermijd je alle risico’s, waardoor je nooit volledig ten onder kan gaan. Langs de andere kant ga je net op zoek naar onzekerheid, omdat in de chaos ook vaak de meest interessante mogelijkheden opduiken. Gaat het mis, dan lijd je slechts een klein verlies omdat het ‘zekere deel’ van de halterstrategie je de nodige veiligheid biedt. Maar als het meezit, is dit de zone waar je de beste dingen kan meemaken.

De linkerkant van de halter zorgt ervoor dat je je geen zorgen hoeft te maken over je basisnoden, en daardoor kan je zonder vrees in de chaos stappen en kan je jezelf echt openstellen voor het onbekende.

And that’s where the magic happens.

Ook deze strategie hoeft geen onveranderlijke aanpak te zijn. Zoals besproken in “De kunst van het vertrekken” kan een aanpak die je op dit moment heel erg uitdaagt doorheen de tijd eerder in je comfort-zone terecht komen, waardoor je kan beslissen om te kiezen om de linkerkant van de halter iets minder zwaar te maken en jezelf aan te leren om iets minder zekerheid nodig te hebben.

Ik heb bijvoorbeeld – via mijn benen – geleerd dat wanneer je al je spullen aan je fiets moet vastmaken (en die fiets vervolgens over imposante bergketens ‘moet’ slepen), je jezelf dwingt om na te denken over de dingen die je echt nodig hebt. Door die luxe uit je leven weg te nemen, wat zeker in het begin niet makkelijk is, leer je veel bij over de dingen die je echt nodig hebt om te kunnen genieten van het leven. En hoe minder je nodig hebt, hoe minder tijd en energie je moet spenderen om te voorzien in die noden. Die vrijgekomen energie kan je dan richten op de wonderen in de wereld, wat die voor jou ook mogen zijn.

Less is more.

En dat is vrijheid voor mij.

De zeldzame wagens die ons passeren onder de Chileense ochtendzon begroeten ons met de hartelijkheid die we in het hele land al hebben ervaren. Hun bestemming ligt telkens aan deze kant van de Andes. Aangezien de weinige auto´s die de bergen oversteken zeker voor 10u aan de klim moeten beginnen (om niet aan een gesloten grensovergang te belanden), weten we dat de kansen op succes heel gering zijn. Onze strategische positie zorgt er echter voor dat we ons geen zorgen hoeven te maken: binnen een tweetal uur passeert er opnieuw een bus die ons voor het einde van de dag naar de kust kan brengen, waar we onze teleurstelling kunnen doorspoelen met een frisse Pisco Sour. Voorlopig ligt onze enige optie erin te wachten en vertrouwen te hebben.

Nog geen kwartier na onze aankomst merken we dat de auto die we met onze duim begroetten afremde. De chauffeur stelt zich met een kamerbrede glimlach voor als Javier.

Of hij naar Argentinië rijdt? Si.

Of hij misschien nog twee plaatsjes heeft? Si.

Of hij misschien toevallig naar San Juan gaat – de plaats waar we een vriend hebben? Si.

Jackpot.

Vanop de veel te krappe achterbank van zijn rode Fiat worden we getrakteerd op een rit door hallucinante berglandschappen die je soms doet denken aan een andere planeet.

In een adembenemende setting (op bijna 5000m hoogte mag je dat vrij letterlijk nemen) steken we de Argentijnse grens over en vervolgens dalen we terug af naar het bloedhete San Juan.

400 kilometer en een achttal uur na ons vertrek tussen de Chileense wijngaarden naderen we San Juan, waar we het lokale autoracecircuit aan onze linkerkant opmerken. Het lijkt alsof er heel wat te beleven valt vandaag, en Javier vertelt ons dat de wielerronde van San Juan hier in de late namiddag zal arriveren. Mijn ogen gaan meteen wijd open, want ik ving enkele dagen geleden op dat Remco Evenepoel hier bezig is met zijn eerste World Tour-race te winnen. We nemen afscheid van Javier en begeven ons onder een loden zon naar het circuit, waar nog geen uurtje later Zdenek Stybar het peloton met een ultieme krachtinspanning weet te verschalken. Tijdens de podiumceremonie zien we in de perstribune een bekend gezicht, en met enkele Vlaamse kreten slagen we erin om de aandacht van Renaat Schotte – een Vlaamse wielerjournalist – te trekken. Hij is uiteraard stomverbaasd om herkend te worden door het Argentijnse publiek, maar begroet ons met een hartelijke glimlach. Een uur later zitten we samen met Renaat in de auto, op weg naar ons hotel in het centrum van de stad. De volgende dag zouden we getuige zijn van de eerste ‘belangrijke’ eindzege van ons grootste wielertalent sinds lange tijd.

De manier waarop dit alles evolueerde is volgens mij een perfecte illustratie van de halterstrategie in combinatie met een Zwarte Zwaan. Door onze positionering op de splitsing in Chili verminderden we het risico op een hachelijke situatie enorm. Langs de andere kant stelden we ons wel open voor ‘geluk’. Een lift over de Andes was onwaarschijnlijk, maar uiteindelijk gebeurde het toch en leverde het ons een onvergetelijke en unieke rit op. In San Juan namen we opnieuw een klein risico door onze auto naar het stadscentrum te verlaten aan het circuit, maar ook hier kon er eigenlijk maar weinig echt mis gaan. En ook hier lukte het ons om in te pikken op de opportuniteiten waarvoor we onszelf hadden opengesteld.

Tweemaal zochten we een grote onzekerheid op, terwijl op beide plaatsen ons negatief risico beperkt was. Als het universum meewerkt op zo’n momenten, is er veel mogelijk.

Een antifragiele dag.